ცხოვრება და ღვაწლი

წმინდა მეფის დემეტრე თავდადებულისა

ხს. 12 (25) მარტი; (+1289)

 

1207 წელს წმინდა თამარ მეფემ თანამოსაყდრედ დაისვა თავისი ვაჟი ლაშა-გიორგი, და იმ დროიდან იგი მონაწილეობდა სახელმწიფოს მართვასა და ლაშქრობებში, ხოლო თამარის გარდაცვალების შემდეგ გიორგი IV ერთპიროვნული მმართველი გახდა, მისი სურვილი იყო განემტკიცებინა მეფის ხელისუფლება, შეენარჩუნებინა სახელმწიფოს მთლიანობა და შემოემტკიცებინა ყმადნაფიცი ქვეყნები, რომლებიც ცდილობდნენ საქართველოს სამეფოს ვასალობისაგან გათავისუფლებას. XIII ს-ის 10-იან წლებში გიორგი IV-მ გაილაშქრა ვასალის – განძის ათაბაგის წინააღმდეგ. განძა კვლავ საქართველოს მოხარკედ დარჩა. იარაღის ძალითვე დაიმორჩილა გიორგი IV-მ გამდგარი ვასალები – ხლათის, არზრუმისა და ნახჭევანის თურქი მფლობელები.

1220-1221 წწ. გიორგი IV დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან ერთად პალესტინაში ჯვაროსნული ლაშქრობისათვის ემზადებოდა იერუსალიმის სელჩუკთაგან გასათავისუფლებლად, მაგრამ ამ დროს საქართველოს საზღვრებს მოულოდნელად მონღოლები მოადგნენ და ეს გეგმა ჩაიშალა; გიორგი IV მონღოლებთან ბრძოლაში (1221 ან 1222წწ.) დაიჭრა, დასნეულდა და გარდაიცვალა; მან თანამეცხედრის არჩევასაც პირადი გრძნობა დაუდო საფუძვლად და მეუღლედ დაისვა ველისციხელი აზნაურის ქალი, რომელთანაც შეეძინა ერთი ძე დავითი, დიდებულებმა შემდეგ ეს ქალი დააშორეს, თუმცა გიორგი IV-ს ცოლი აღარ შეურთავს.

ლაშა-გიორგის სიკვდილის შემდეგ დაახლოებით 1236 (1237) წელს მისმა დამ რუსუდანმა, რომელიც დაჯდა სამეფო ტახტზე,  ლაშას ერთადერთი ძე დავითი თავის სიძესთან (ასულის, თამარის ქმართან), რუმის სულთან ყიას ად-დინ ქეი ხუსრევ II-თან გაგზავნა და ტახტის შესაძლო პრეტენდენტის თავიდან მოცილების მიზნით თავისი ძის სასარგებლოდ, ცილისმწამებლური წერილით შეატყობინა მისი სავარაუდო კავშირი მის მეუღლესთან – თამართან (გურჯი ხათუნი). განრისხებულმა სულთანმა ბორკილგაყრილი დავით გიორგის ძე ორმოში ჩააგდო, სადაც 5 წელი იმყოფებოდა გველებთან ერთად, და მოსამსახურე აწვდიდა პატარა ხვრელიდან საკვებსა და წყალს.

რუსუდანმა ჯერ კიდევ თავის სიცოცხლეში თავისი ძე დავითი მონღოლთა ყაენთან გაგზავნა მეფობის დასამტკიცებლად, რასაც წლები დასჭირდა. რუსუდანის მოულოდნელი სიკვდილის შემდეგ დადგა უმეფობის ხანა. ქართველ დიდებულთა მრავალრიცხოვანმა ჯგუფმა ტახტის მემკვიდრედ დავით გიორგის ძე წამოაყენა, რადგან დავით რუსუდანის ძე ცოცხალი აღარ ეგულებოდათ. მონღოლთა მიერ ყიას ად-დინის დამარცხების შემდეგ (დაახლოებით 1242/1243 წწ.), მონღოლთა ხელისუფლებასთან შეთანხმებით დაახლოებით 1245 (1246) წელს რუმის სასულთნოში მოიკითხეს, თუმცა თვით სულთანსაც აღარ ეგულებოდა ცოცხლებში. ორმოდან ამოიყვანეს, საქართველოში ჩამოიყვანეს და ყაენთან გაგზავნეს მეფობის დასამტკიცებლად.

1246 წელს ყარაყორუმში ჩასულ დავით გიორგის ძეს იქ დახვდა დავით რუსუდანის ძე. ამრიგად ყაენის კარზე ერთდროულად საქართველოს სამეფო ტახტის ორი პრეტენდენტი (მამიდაშვილ-ბიძაშვილი) აღმოჩნდა და შესაბამისად ქართველ დიდმოხელე ფეოდალთა ორი დაჯგუფებაც შეიქმნა. დავით გიორგის ძის მომხრეებმა იცოდნენ, რომ ქართული სახელმწიფო სამართლის ძალით ვერ გაიმარჯვებდნენ (ქართული სამართალი უკანონო შვილის უფლებებს არ ცნობდა) და ამიტომ ყაენს სთხოვეს ეს საკითხი მონღოლთა სამართლის მიხედვით გადაეწყვიტა (მონღოლთა სამართალი არ განარჩევდა კანონიერ და უკანონო შვილებს და უპირატესობას უფროს შვილს ანიჭებდა). 1247 წელს გუიუქ-ყაენმა ორივე დავითი მეფედ დაამტკიცა: დავით გიორგის ძეს უფროსი (მონღოლურად uლუ), ხოლო დავით რუსუდანის ძე – უმცროსი (მონღოლურად nარინი) უწოდეს. 1248 (1249) წელს დავით VII დავით VI-თან ერთად თბილისში დაბრუნდა. ორივე მეფე 1259 წლამდე თანხმობით განაგებდა ქვეყანას.

უფრო მეტიც, მეფე ულუ დავითისა და მეფე დავით ნარინის მიერ საქართველოს სამეფოს გაყოფის დროს დავით ნარინს (ე.ი. თავისუფალ საქართველოს) ერგო თბილისის, სხვა დიდი ქალაქებისა და შემოსავლიანი ადგილების ნახევარი. gანიყვეს ორად ტფილისი, ქუთაისი ორად და თავადნი და ერისთავნი ურთიერთ შეასწორეს, ნიკოფსიით დარუბანდამდე, და განიყვეს სამეფო და საჭურჭლენი, ე.ი. თავისუფალი დასავლეთ საქართველო აღმოსავლეთ საქართველოს ნაწილსაც ფლობს.

სამწუხაროდ, როგორც აღინიშნა, მონღოლთა ბატონობის დროს პოლიტიკური მმართველობის თვალსაზრისით საქართველო სამ ნაწილად გაიყო: აღმოსავლეთ, დასავლეთ და სამხრეთ sაქართველოებად. მიუხედავად ამისა, საქართველო ერთიანი, მთლიანი ორგანიზმი იყო, რომლის ყოველი კუთხე ერთიანი ქართველი ხალხით იყო დასახლებული, ამ დროსაც, ისევე როგორც წინა საუკუნეთა დაშლილობის დროს, საქართველოს ამ კუთხეებს აერთიანებდა ქართული ეკლესია.  

მონღოლებს ქვეყანა დუმენებად ჰქონდათ დაყოფილი, თუმცა დავით ნარინისა (რუსუდანის ძისა) და დავით ულუს (ლაშას ძის) მეფეთა წოდებით საქართველოში დაბრუნების შემდეგ 1248 წლისათვის დუმენებად დაყოფა გაუქმდა.

მონღოლთა მიერ დაწესებული გადასახადები მძიმე ტვირთად აწვა მოსახლეობას. თავდაპირველად მას ადგილობრივი ფეოდალები კრეფდნენ, შემდეგ კი ეს საქმე მონღოლ მოხელეებს _ ბასკაკებს დაევალათ. რომლებიც ცდილობდნენ რამდენჯერმე აეკრიფათ ერთიდაიგივე გადასახადი. ქვეყანაში შექმნილ გაუსაძლის პირობებს მოჰყვა დავით VI ნარინის აჯანყება 1259 წელს მან დაამარცხა საქართველოში მყოფი მონღოლთა ჯარი, მაგრამ მიხვდა, რომ მონღოლების წინააღმდეგ ბრძოლას დიდხანს ვერ შეძლებდა და ქუთაისს შეაფარა თავი. ამ დროიდან საქართველოს სამეფო და ხაზინაც ორად გაიყო. დავით ნარინი დასავლეთ საქართველოში ლიხთიმერეთის მეფედ დაჯდა და მონღოლებისაგან თავისუფალი ქვეყნის მეთაურად იქცა.

1260 წელს აჯანყდა დავით VII ულუ. მან უარი განაცხადა ხლებოდა ქართული ლაშქრით ყაენს ეგვიპტის წინააღმდეგ საბრძოლველად. მას მხარი მხოლოდ სარგის ჯაყელმა დაუჭირა. მონღოლებმა კიდევ ერთხელ დაარბიეს ქვეყანა. დავით ულუმაც დასავლეთ საქართველოს შეაფარა თავი, სადაც მონღოლებს შეღწევა უჭირდათ. თუმცა ჰულაგუ ყაინმა მისი უსათნოესი მეუღლე გვანცა დედოფალი (კახაბერისძის ასული) პატარა ვაჟითურთ ხელთ იგდო და 1262 წელს სიკვდილით დასაჯა.

გადმოცემის მიხედვით, სიკვდილის წინ დედოფალს 3 წლის დემეტრე ნოინის ცოლისათვის ჩაუბარებია. წარმართ დედაკაცს უშვილებია უფლისწული და ასეთი სიკეთისთვის ღვთისაგან სასწაულებრივი კურნება მიუღია – უშვილო ქალს მალე ვაჟი შესძენია.

დავით ნარინის და დავით ულუს დამარცხების უმთავრესი მიზეზი ის იყო, რომ ქართველი მეფეები შეუთანხმებლად მოქმედებდნენ, ქუთაისში ერთდროულად ორი მეფე აღმოჩნდა. დავით ულუმ მონღოლებთან შერიგება გადაწყვიტა და სარგის ჯაყელთან ერთად ჰულაგუ ყაენს ეახლა. ყაენის წინაშე დანაშაული თავის თავზე აიღო სარგის ჯაყელმა. ჰულაგუმ შეიწყალა მეფე, რომელმაც მესამე ცოლი შეირთო და დემეტრე გასაზრდელად ტარსაიჭ ორბელს მიაბარა.

ქართველთა ლაშქარს კიდევ ერთი მძიმე მოვალეობა დაეკისრა: სიბაზე დგომა. ეს იყო გამაგრებული თავდაცვითი ზღუდე. სიბაზე მდგომ ქართველთა ლაშქარს ოქროს ურდოს ჯარი უნდა შეეჩერებინა. დავით ულუს ბრძოლა მოუხდა საქართველოში შემოჭრილ ოქროს ურდოს ყაენ ბერქასთან და მიუხედავად იმისა, რომ მას თბილისი არ აუღია, გამოუსწორებელი ზარალი მიადგა ქუეყანას. სიბაზე უმძიმესი პირობები იყო შექმნილი. გავრცელდა ეპიდემიური დაავადებები (მუცლის ტიფი…), რასაც 1268 წ. დავით ულუს უფროსი ვაჟი გიორგი უფლისწული და 1270 წელს თვით მეფეც კი ემსხვერპლნენ.

უფლისწული დემეტრე ტახტის მემკვიდრე გახდა 1268 წლიდან, როცა უფროსი ძმა გიორგი გარდაიცვალა. მამის გარდაცვალებისას დემეტრე 11-12 წლის იყო და არსებული წესის თანახმად, იგი მეფედ დასამტკიცებლად აბაღა ყაენთან წაიყვანეს ილხანთა სახელმწიფოში, მას მოეწონა ქართველი უფლისწული, rამეთუ იყო ქმნულ-კეთილ, და შუენიერი ხილვად, და მეფობის დასტური უბოძა, სამაგიეროდ, თავისი უფლებების განსამტკიცებლად, მეურვე-მეთვალყურედ დაუნიშნა ყაენების სამსახურში დაწინაურებული მედროვე, თბილისში გაზრდილი გასომხებული ქურთი სადუნ მანკაბერდელი. wარმოატანა თანა სადუნი, რომელსაც უბოძა მეფემან დემეტრე ათაბაგობა.

 1271 წელს ყმაწვილი დემეტრე ჩამობრძანდა საქართველოში და მცხეთის სვეტიცხოვლის ტაძარში aღასრულეს წესი კურთხევისა კათალიკოზმან და ეპისკოპოზთა და ყოველთა მთავართა საქართველოსათა ერეთით, კახეთით, სომხითით, ქართლით და ჯავახეთით და ტაოთ, რომელნი შეკრებულ იყუნეს.

მეფის მცირეწლოვანების დროს სადუნ მანკაბერდელი ფაქტიურად მთელ ქვეყანას განაგებდა, აღზევდა, გამდიდრდა, და ამირსპასალარიც გახდა, თუმცა მისი გარდაცვალების შემდეგ დემეტრე მეფემ მის შვილს, ყუთლუ-ბუღას ათაბაგობა აღარ მისცა – ამირსპასალარობა დაუტოვა, ათაბგობა კი თავის გამზრდელს ტარსაიჭ ორბელს უწყალობა.

სულიერი სათნოებებით აღსავსე მეფეს aქუნდა ჩვეულება, აღიღოს საფასე, და ღამე მოვლოს ქალაქი, მოიხილნის გლახაკნი და დავრდომილნი და ობოლნი, და თვისითა ხელითა მისცემდის, და ყოველთა უწყოდიან მოწყალება მეფისა და ამისთვის გლახაკნი ღამით ფოლორცთა შინა ვიდოდიან, რათა შეემთხვივნენ მეფესა.

16 წლის დემეტრე პოლიტიკური მოსაზრებით ტრაპიზონის იმპერიის მეოთხე იმპერატორის 1238-1263 წწ. მანუელ I-ისა და მისი მესამე ცოლის, ტრაპიზონელი აზნაურის, ირინა სირიკაინას ასულზე დააქორწინეს. ამ დროს ტრაპიზონის იმპერატორი იყო მანუელის ძე გიორგი 1. მათ ოთხი ვაჟიშვილი შეეძინათ: დავითი, ვახტანგი, მანოელი, ლაშა და ერთი ასული რუსუდანი.

მეფე დემეტრე, მონღოლთა მპყრობელობის მეტად მძიმე პირობებში გონივრულად და გულმოწყალებით განაგებდა ქვეყანას. მან ჩაიბარა პოლიტიკურად დაშლილი სამშობლო, განზე გამდგარი სამთავროები და განუწყვეტელი ომიანობით დაბეჩავებული ხალხი და მიუხედავად იმისა, რომ ზედმიწევნით ასრულებდა მონღოლთა ბატონობით დაკისრებულ მოვალეობას, მორჩილებაში ამყოფებდა განდიდებულ მთავრებსა და მოხელეებს, ებრძოდა აშლილობასა და მოქნილი პოლიტიკით ახერხებდა ქვეყნის კეთილდღეობის დაცვა-შენარჩუნებას. მან თავგანწირული შრომისა და ბრძოლის წყალობით შესძლო შინაური და გარეშე მტრების სათარეშოდ ქცეული ქვეყნის მოშენება, მედროვეთა ალაგმვა და ხალხის დამშვიდება.

სახელმწიფოს ინტერესების გათვალისწინების გამო, დემეტრემ უსაყვარლესი დაი თამარი არღუნ ყაენს მისცა რძლად, რადგან მამამისი, დავით ულუ იყო შეპირებული და უარი ვეღარ უთხრა. aღასრულეს წესი ქორწილისა: და წარვიდა არღუნ ურდოს: ხოლო შვილი მისი დაუტევა წინაშე მეფისა.

მეტი აღმშენებლობა არ დასცალდა მეფეს – ყაენმა ეგვიპტეზე სალაშქროდ იხმო, და იგიც წლების განმავლობაში ერთგულად ასრულებდა მონღოლთა მიერ დაკისრებულ სამხედრო ბეგარას – ქართველთა ჯარით მონაწილეობდა მათ ლაშქრობებში. 1277 წელს, იგივე მონღოლი ყაენის მიწვევით, დემეტრემ 300 ქართველი მეომრით მონაწილეობა მიიღო და თავიც დიდად ისახელა ეგვიპტის სულთანის, ბეიბარსის წინააღმდეგ ბრძოლაში. 1278 წელს დემეტრე გილანის დალაშქვრაში ახლდა მონღოლთა ყაენს და ყველა გააკვირვა გასაოცარი სიმამაცითა და ვაჟკაცობით. იმავე წელს მონღოლთა მიერ საქართველოში ჩატარებული აღწერის შედეგად გაირკვა, რომ პირველი აღწერის (1254-1256 წ.) შემდეგ ქვეყნის დიდი ნაწილი აოხრებული იყო. დემეტრე II ცდილობდა დაცემული ეკონომიკის  აღორძინებას. მიუხედავად მძიმე საშინაო ვითარებისა, შედარებით მშვიდი პერიოდი მან საქართველოს კეთილდღეობისთვის გამოიყენა, ააშენა და განაახლა ეკლესია-მონასტრები, გაამაგრა რამდენიმე სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე ციხე-სიმაგრე. aაგო პალატსა შინა მონასტერი ისანთა, საყოფელად მეტეხთა ღვთისმშობელისა და შეამკო განგებითა დიდითა და შესწირა სოფელნი და ზვარნი და განუჩინნა მონაზონთა საზრდელი და განაგო კეთილითა…

ქვეყნის ინტერესებმა კვლავ მსხვერპლი მოითხოვა მეფისაგან, მას მონღოლთა ნოინის ასული სოლღარი შერთეს ცოლად. მისგან შეეძინა ორი ძე – ბაადური და იადგარი, და ასული – ჯიგდა ხათუნი.

1280 წელს აბაღა ყაენმა ისევ გაიწვია ქართველები საომრად, ამჯერად ეგვიპტის ახალი სულტნის, მელიქ მანსურის წინააღმდეგ. ქალაქ დარბუზაკთან (სირიაში) გამართულ ბრძოლაში თავი ისახელა ბექა ჯაყელმა და მისმა მესხებმა. ხოლო, შემდგომ, ქალაქ ამასიასთან, 1281 წლის 30 ოქტომბრის სისხლისმღვრელ ბრძოლაში, კვლავ საარაკო გმირობა ჩაიდინეს დემეტრემ და მისმა 200 მხედარმა. ამ ბრძოლაში მონღოლები დამარცხდნენ, დიდი იყო მსხვერპლი ქართველთა მხრიდან, თვითონ დემეტრე II ძლივს გადაურჩა სიკვდილს.

დემეტრე II იძულებული იყო მონაწილეობა მიეღო ილხანთა სახელმწიფოში ატეხილ დინასტიურ ბრძოლებში: აბაღა ყაენის გარდაცვალების შემდეგ ყაენის ტახტისთვის სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ებრძოდნენ ერთმანეთს აბაღას ძმა, აჰმადი და შვილი, არღუნი. 1282 წელს დემეტრე მეფე საქართველოს ლაშქრით ხორასანში იბრძოდა აჰმად-ყაენის (1282-1284) მხარეზე აბაღას ძის არღუნის წინააღმდეგ; ბიძა-ძმისწულის ბრძოლა იმჯერად ბიძის გამარჯვებით გათავდა. ქართველი მეფეც ახალ ყაენს ურდოში ეახლა და ეთაყვანა; აჰმადმაც დემეტრე დიდი პატივით მიიღო და მაშინვე ყაენის კარმა კიდევაც დაიმოყვრა ქართველი bუღას ვაჟს ცოლად შერთეს დემეტრეს მცირეწლოვანი ასული რუსუდანი (კვლავ სახელმწიფოს ინტერესების გათვალისწინებით გადადგა მეფემ ეს ნაბიჯი.)

 1284 წელს დემეტრეს მძახალის, თვითონ ბუღა ნოინის მეთაურობით, აჰმად ყაენი შეთქმულებმა მოჰკლეს და ყაენის ტახტზე არღუნ აბაღას ძე აიყვანეს. ახალმა ყაენმაც დემეტრე დიდის sიყვარულით მიიღო და თავის მხრივაც აღიარა იგი საქართველოს მეფედ, მით უფრო, რომ ახლად აღზევებული ყაენი მთლიანად ბუღა ნოინის, ანუ დემეტრეს მძახლის xელთა შინა იყო. ყაენის პირველ ვაზირ ბუღასთან მეგობრობისა და მოყვრობის წყალობით გაძლიერდა დემეტრე II-ის ავტორიტეტი და გავლენა საქართველოში.

1289 წელს დემეტრემ მონაწილეობა მიიღო დარუბანდის ციხე ანიყასთან ჩრდილოეთის ურდოს წინააღმდეგ მონღოლთა ბრძოლაში.

ამდენი ლაშქრობებისაგან ქვეყანა გაღატაკდა, და დაქვეითდა ეკონომიურად, გაიზარდა მონღოლური გადასახადები, მომრავლდნენ მათხოვარ-დავრდომილები და ქვრივ-ობლები, შეთხელდა მწარმოებელი მოსახლეობა, გამწვავდა აგრარული ურთიერთობა და ამ ნიადაგზე – კლასობრივი და შინაკლასობრივი ბრძოლა. ქართველები ისე დაეცნენ, რომ ეკლესიებსაც კი სტაცებდნენ მიწას და სოფლებს იმის მაგიერ, რომ მეგობრის სახით შემოპარული საერთო მტრის განადგურებაზე ეზრუნა, ერი უცებ დაექანა დაღმავალი გზით, უცებ აღმართა ხელი მოყვარეზე, დაივიწყა ღმერთიცა და ხატიც.

მოსახლეობაში, განსაკუთრებით ფეოდალურ ზედაფენებში, ფეხს იკიდებდა მონღოლური წეს-ჩვევები (მრავალცოლიანობა და სხვა). დემეტრეც იძლია ბოროტისაგან, წარმართებს აღერია, მოკვდავთ მიენდო. მის მიერ ჩატარებული ღონისძიებები (უკაცური ადგილების ხელახლა დასახლება, ეკლესიისათვის უძრავი ქონების ჩამორთმევა და სხვ.) სასურველ შედეგებს ვერ იძლეოდა. განსაკუთრებით აოხრებული იყო კახეთი და ჰერეთი.

თავის aსწლოვან მატიანეში ჟამთააღმწერელი ჩამოთვლის ქართველი ერის ცოდვებს: mთავართა იწყეს ხელის შეხება საყდართა და მონასტერთა, და იწყეს მიტაცებად სოფელთა და აგარაკთა, უმეტეს მესხთა – საყდარსა ზედა დიდებულსა აწყვერისასა”. ჟამთააღმწერელი არ ერიდება სასულიერო პირთა გაკიცხვასაც, რადგან მათაც დაუტევეს სიმართლე და ჭეშმარიტება: aრავინ იპოებოდა სიმართლის მყოფელი, რამეთუ იყო მღვდელმთავარი და მღვდელი ლაღ, ამპარატავან, ანგარ, ბოროტისმყოფელ, უწესო… იყვნენ ყოვლით კერძო ბოროტ. საერთო გაჭირვებას ზედ დაერთო მიწისძვრა, რომელიც მთელი თვე გაგრძელდა. უფალმა სასჯელი მოუვლინა sაზეპურო ერს – ვნების ოთხშაბათს, ხუთშაბათს და პარასკევს მიწა იძრა sამხილებელად უსჯულოებათა ჩუენთათვის. შაბათს კი საფუძვლითურთ შეარყია და შეაძრწუნა ქვეყანა: დაანგრია ეკლესია-მონასტრები, მიწა გაიპო და იქიდან შავმა კუპრისმაგვარმა წყალმა ამოხეთქა, გლოვამ და ტირილმა მოიცვა საქართველო.

ჭაბუკი მეფე კვლავ ახალი საცდურის წინაშე აღმოჩნდა: გულისთქმას ვეღარ გაუძლო, რადგან სიყვარული დაეუფლა მის გულს, და გადაწყვიტა რომ, ერთხელ მაინც ყოფილიყო ბედნიერი პირად ცხოვრებაში. მან ბექა ჯაყელის ასული ნათელა მოიტაცა და ცოლად დაისვა. მისგან დემეტრე მეფეს შეეძინა uმჯობესი ყოველთა კაცთა მის ჟამისათა, არა ოდენ ხელმწიფეთა, არამედ ყოველთა კაცთა – გიორგი V, ერისგან გიორგი ბრწყინვალედ წოდებული (დ. 1286 – გ. 1346) .ასე რომ, ყოველგვარი სულიერი სათნოებით გამორჩეული, ეკლესიათა მაშენებელი, გლახაკთა ხელის ამპყრობელი მეფე სამი ცოლის პატრონი შეიქმნა.

ამაოდ ამხელდა სამწყსოს ზნესრული და უსათნოესი კათოლიკოსი ქართლისა ნიკოლოზი kაცი მოხუცებული და მართლმკვეთელი, ამაოდ მოძღვრავდა ბოროტის მიერ მიტაცებულ ქრისტიანებს ნიკოლოზ მაწყვერელი ჯუანშერის ძე – არავინ უგდებდათ ყურს, თითქოს ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ამპარტავნებაში, ანგარებასა და უწესობაში.

ერის დაცემით შეძრწუნებულმა კათოლიკოს-პატრიარქმა ნიკოლოზმა ვერ შეძლო აზვირთებული უზნეობის შეჩერება და მოთოკვა. მრავალჯერ ამხილა და დამოძღვრა მან მეფე, და რაკი ვერ არწმუნა, დაუტევა პატრიარქობა, wარვიდა მამულად თვისად, და მუნ იყოფოდა მრავლითა მოღვაწებითა, მარხვითა, მღვიძარებითა და გლახაკთა მოწყალებითა და სათნოებათა ტვირთითა უფლისა მიმართ მიიცვალა”. ჩანს, ნიკოლოზ კათალიკოსმა მისია ბოლომდე აღასრულა. მისმა მხილებამ გარკვეული ხნის შემდეგ მაინც უთუოდ იქონია გავლენა დემეტრე მეფეს საბოლოო გადაწყვეტილებაზე.

მეფეს ამხელდა აგრეთვე ლეკთა განმანათლებელი ღირსი პიმენ სალოსი და მისი თანამოსაგრე ანტონი მესხი.

დემეტრე მეფის სამხილებლად ათონის მთიდან ჩამოვიდა ღირსი ბასილი მონაზონი (რატიშვილი), ევფემიოს კათოლიკოსის (საქართველოს კათოლიკოს ექვთიმე III) ბიძა. წინასწარჭვრეტის მადლით გაბრწყინებული ბასილი წმიდა ათონის მთაზე მოღვაწეობდა sაღმრთოთა წესითა აღსავსე და წინასწარცნობის მადლითა გაბრწყინვებული, ღმრთისმშობლის გამოცხადებით მოიწია წინაშე დემეტრე მეფისა, და ვითარცა მოციქული  ძლიერად ამხილებდა და წინააღუდგებოდა მეფესა უწესოსა მისთვის ქორწინებისა და ასწავებდა სიწმიდესა და მოახსენებდა ტაძარ ღმრთისა ყოფასა ჩვენთა და სხეულთა განუხრწნელობისათა, ხოლო ტაძრისა ღმრთისა განუხრწნელისა სიძვათა შინა და უპოვართა მათ უსასყიდლო მარგალიტთა მოპოებასა, ლოცვასა, მარხვასა, გლახაკთ მოწყალებასა და ლმობიერებასა და უხვებასა… მდინარეთა მათ მწვირიანთა და უყიანთა ლიამპალთა არა თანაშერთვად ყოფასა.. და მთავართა ამხილებდა უწესობათა”. დემეტრემ და მისმა დიდებულებმა უგულუბელს-ჰყვეს სათნოებით გაბრწყინებული მონაზვნის ნათქვამი, და მაშინ თვით განგება ამეტყველდა წმინდა ბასილის პირით: uკეთუ არა განეყენო უწესოთა ქორწილშეყოფათა და შეურაცხყვენ სიტყვანი ჩემნი, ბოროტად და უპატიოდ მოიკლა მძლავრთა მიერ და ოხერ იქმნე სამეფოსაგან შენისა და შვილნი შენნი მიმოდაიბნინენ და სხვამან დაიპყრას მეფობა შენი და იავარყოს სიმდიდრე შენი. გაკვირვებულმა მეფემ ვერაფერი უპასუხა მას, rამეთუ იყო წმინდათა კაცთა პატივისმცემელ. ასე მოუვლენდა უფალი Jამით-ჟამამდე საქართველოს სამხილებლად და გამოსაფხიზლებლად წმიდანებს, რომელთა სახელები ცათა შინა არს დაწერილი. მალე გაცხადდა ბასილი მთაწმინდელის წინასწარმეტყველება. საქართველოს მეფესა და მის ერზე განსაცდელი გარდამოვიდა.

1288 წელს დარუბანდელები აუჯანყდნენ არღუნ ყაენს. დარუბანდელებს ჩრდილოეთიდან ძლიერი ნოინი, ნოყაი უჭერდა მხარს. არღუნ ყაენმა დემეტრე მეფე აწვია და დარუბანდს სალაშქროდ წავიდა დემეტრეც, აიღო ანიყი – დარუბანდის მთავარი ციხე-სიმაგრე და მიართვა არღუნს მისი გასაღებნი. იმავე 1288 წელს გამჟღავნდა არღუნ ყაენის დასამხობად გათვლილი შეთქმულება, რომლის სათავეში ამჯერადაც ბუღა ნოინი აღმოჩნდა. ყაენის ბრძანებით თავი გააგდებინეს არა მარტო მას, არამედ ყველა მის ახლობელსა და ნათესავს, ასევე მისგან დაწინაურებულ ყველა მოხელეს,  მათგან ისეთებსაც, შეთქმულებაზე რომ არაფერი სმენოდათ.

დემეტრე მეფეც იხმეს ურდოში. იგი მიხვდა, რასაც ნიშნავდა ეს, შეკრიბა სამღვდელოება, დიდებულები და განუცხადა – gანრისხებულია ყაენი, თავისი ყველა მთავარი გაწყვიტა. ახლა მე მიხმობს. თუ მთიულეთში წავალ, თავს გადავირჩენ, მაგრამ ვაი, რომ მთელი ჩემი სამეფო მათ ხელში ჩავარდება. რამდენი სული ქრისტიანი გაწყდება და დატყვევდება, ეკლესიები წაიბილწება და მოოხრდება, ხატები და ჯვრები შეიმუსრებიან, ხოლო თუ მივალ ყაენის წინა, ნამდვილად ვიცი, მომკლავს. ახლა სიბრძნით განიხილეთ ეს საქმე, ხოლო მე ასე ვფიქრობ: მრავალმღელვარე არის ეს წუთისოფელი, დაუდგომელი და წარმავალი, ჩვენი დღეები სიზმარივით და აჩრდილებივით წარვლენ. ჩვენც უნებლიეთ და სწრაფად გავალთ ამ წუთისოფლიდან. რა სარგებლის მომტანი იქნება ჩემი ცხოვრება, თუ ჩემთვის მრავალი სული მოკვდება და მე მძიმე ცოდვებისაგან გავალ ამ სოფლიდან. ახლა მნებავს, რათა მივიდე ყაენის წინაშე, და იყოს ღვთის ნება, თუ მომკლავენ, ვფიქრობ, რომ ქვეყანა დარჩება.

სამეფო დარბაზი გაკვირვებული უყურებდა სიცოცხლით სავსე, Sესახედავად ტურფა, თმითა და წუერითა მწყაზარ და შუენიერ მეფეს, რომელიც ერის გადასარჩენად აშკარა სიკვდილზე მიდიოდა. და უთხრეს – მეფეო, ქვეყანაც რომ გადარჩეს, ვინაა შენი შემცვლელი? ახლა გირჩევთ, რომ წახვიდე მთიანეთის სიმაგრეებში, ანდა აფხაზეთში, როგორც მამაშენი მოიქცა და არაა საჭირო თავის განწირვა შენგან, ჩვენ ყველანი მტკიცე ერთგულები ვართ, მაგრამ მეფემ უპასუხა: Tქვენ ჩემი სიყვარულისა და ერთგულების გამო ამბობთ ამას, მაგრამ მებრალება უბრალო ხალხი, ისინი ცხვრებივით უღონონი არიან სიკვდილის წინაშე. არსაიდან ელიან ნუგეშისცემას. მე დავდებ ჩემს სულს ჩემი ერისათვის. არ დავიშლი ურდოში წასვლას. მაშინ ყველანი წამოდგნენ და აბრამ კათალიკოსმა უთხრა: mრავალი მეფე მორიდებია და თავისი თავი ასე დაუცავს. ახლა, თუ შენ დადებ შენ სულს ერისათვის, ჩვენ, ყველა, ეპისკოპოსები ვიტვირთავთ შენ ცოდვებს, მაგრამ ღვთის წინ ვამბობთ, რომ მოწამეთა შორის იქნები შერაცხილი, როგორც უფალი სახარებაში ბრძანებს: aმაზე უფრო მეტი სიყვარული არ არსებობს, რათა კაცმა დადოს სული თვისი მოყვასისათვის. თუ ერთი მოყვასისათვის სულის დადება სიკეთეა, რაოდენ უფრო სასარგებლოა ურიცხვი სულის სიცოცხლე.

ამის გამგონე მეფე სიხარულით განემზადა ურდოში წასასვლელად, თან იახლა აბრაჰამ კათოლიკოსი, მოსე მღვდელი, ძე თვისი, დავით და რჩეული ერისთავები. ყაენის გამოგზავნილი სიუქოლ ნოინი შემოხვდა დემეტრეს, რაც ჰქონდა, ყველაფერი ჩამოართვა, ხელები გაუკრა და ყაენთან ჩაიყვანა, ვითარცა ერთი უპატიოთაგანი. როდესაც დემეტრე დივანხანად წოდებულ სამსჯავრო სახლში წაიყვანეს დასაკითხად, მან სცადა თავის მართლება, რადგან შეთქმულებაში მისი მონაწილეობის საბუთები არ იყო, და ყაენიც ყოყმანობდა,: uკეთუ ბოროტი უყოს მეფესა, არღარავინ არს ღირსი მეფობისა, თუმცა არც დაუსჯელობა ივარგებდა, რადგან დემეტრე mიმდგომი და მზრახავი იყო ბუღასი. მეფის სიკვდილით დასჯაში გადამწყვეტი როლი ითამაშა მოღოლთა მოენემ და დამსმენმა – სადუნ მანკაბერდელის ძემ ამირსპასალმა ხუტლუბუღამ, განაწყენებულმა იმით, რომ სადუნის გარდაცვალების (1281) შემდეგ მეფემ ათაბაგობა ტარსაიჭ ორბელს უწყალობა და ყაენს უთხრა: nუ იურვი მაგას, რამეთუ მე მოვიყვანო შვილი აფხაზთა მეფისა დავითისი (ნარინის), სახელით ვახტანგი, და მას მიუბოძე მეფობა, რომელ ორივე სამეფო ბრძანებასა შენსა მორჩილებდეს. მოღალატე ამირსპასალარის სიტყვებმა ყველაფერი გადაწყვიტა. დემეტრეს უბრძანეს, აღეწერა ყოველი სიმდიდრე მისი, შემდეგ ხელები შეუკრეს, არგნებით სცემეს და საპყრობილეში ჩააგდეს.

წმინდა დემეტრემ სიხარულით მიიღო სიკვდილის განაჩენი, მხიარულად მოიკითხა ნუგეშინისცემად მისული ქართველი დიდებულები, რომელთაც მოახერხეს დილეგში მყოფი მეფის მონახულება და გაქცევა შესთავაზეს. aჰა, შენი თავი შენს ხელშია. ღამით აიყვანე მორბედი ცხენები და წადი, განშორდი ამათ ხელთაგან, მაგრამ მან არ შეისმინა განზრახვა თავისი მოყვარული მთავრების და მტკიცედ მიუგო: თავიდანვე ვიცოდი ჩემი სიკვდილი, მაგრამ დავდე თავი ჩემი და სული ჩემი ერისათვის. ახლა თუ გავიპარები, უბრალო ერი მოისრება და რა სიკეთეა მთელი ქვეყანა შევიძინო და სული წარვიწყმიდოო. სიკვდილის წინ სწორედ მოღალატე ხუტლუ-ბუღას ჩააბარა თავისი პირმშო დავითი მეფემ: Zე ჩემი მცირე დავით იღუაწე, რათა არა მოიკლას გულისწყრომითა აღსავსისა ყაენისაგან. ღვთისგან ცხებული მეფის მიერ გამომჟღავნებულმა სიყვარულმა და შენდობამ გული შეუძრა ორგულ ხუტლუ-ბუღას და ტირილი წასკდა.

1289 წლის 12 მარტს მოვაკანში, მდინარე მტკვრის პირას მეფე დემეტრე სიკვდილით დასაჯეს. (ვახუშტის მიხედვით, mტკვრისა და ალაზნის შესართავს შორის, არს მოვაკნი, რომელი აღაშენა მოვაკანოს. მას ქართული ქრონიკები თითქმის ყოველთვის რანთან ერთად იხსენიებენ) მის სიკვდილს ასე აღწერს მემატიანე: ილოცა და ეზიარა ჩვენი მეუფე ქრისტე ღმერთის სისხლსა და ხორცს. ილოცა ცრემლით და მერე მიუპყრა ქედი და აჰა, დღე საშინელი და შესაზარი: იკადრეს ბილწებმა ღვთის ცხებულ მეფეზე და წარკვეთეს თავი. მოულოდნელად ღვთითმოვლენილმა სასწაულმა შეძრა ყოველი. pატივი ღმრთისაი მაშინვე გამოჩნდა თავის ცხებულზე, რამეთუ მზემ თავისი შარავანდედი სრულიად გააუჩინარა. დილის ათი საათიდან საღამომდე სიბნელე ჩამოწვა, რათა ცნობილი გამხდარიყო, რომ pატიოსანნი არიან ცხებულნი ღმრთისანი. ამ სასწაულმა ისე შეაშინა წარმართები, რომ ხელი აიღეს დავითის მოკვლაზე.

დემეტრე მეფის წმიდა ნეშტი, რომელსაც ყაენის ბრძანებით დარაჯები იცავდნენ, კათოლიკოსმა და მოსე მღვდელმა გამოიხსნეს და თბილისელი მეთევზეების დახმარებით ურმით საქართველოში ჩამოასვენეს.  ქართველები მცხეთაში შეეგებნენ წმინდა ნეშტს და დიდი პატივით სვეტიცხოველში, წინაპართა მისთა სამარხოში დაკრძალეს.

როგორც იწინასწარმეტყველა წმინდა ბერმა ბასილიმ: bოროტად და უპატიოდ მოიკლა ქრისტეს მიერ შეყვარებული მეფე მძლავრთა მიერ, სხუამან დაიპყრა სამეფო მისი – იმერეთიდან დავით ნარინის ძე მოიხმეს და მას ჩააბარეს დემეტრეს ტახტი, Sვილნი მისნი მიმოდაიბნინენ: დემეტრეს უფროსი ვაჟი, დავითი, რომელიც მას ჰყავდა ტრაპიზონის მეფის ასულისაგან, თან ახლდა მამას ურდოში. იგი ძლივს გადაურჩა სიკვდილს და აღიზარდა ნოინ ტაჩარის კარზე, უსჯულოთა შორის. ტრაპიზონის მეფის ასულმა შვილებითურთ – ვახტანგით, ლაშათი და მანოველით მთიულეთს შეაფარა თავი, სოლღარმა თავის სამშობლოში წაიყვანა შვილები: ბაადური, იადგარი და ჯიგდა-ხათუნი, უმცროსი ძე კი – გიორგი (ბრწყინვალე) დედამ, ბექა ჯაყელის ასულმა ნათელამ ახალციხეში, მამის მამულში აღზარდა.

წმინდა მეფე დემეტრემ სამშობლოსათვის თავი გასწირა. ნაძრახ სიცოცხლესა და მამულის აოხრებას სიკვდილი არჩია, ამიტომ მადლიერმა ხალხმა მას თავდადებული უწოდა, ხოლო საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 12 (ახ.სტ 25) მარტი დაადგინა.

2003 წლის 13 თებერვალს სრულიად საქართველოს საპატრიარქოს თხოვნის შესაბამისად ქალაქ თბილისის მთავრობის დადგენილებით ტერენტი გრანელის ქუჩის ბოლოსა და რკინიგზის ღობეს შორის არსებული მიწა სრულიად საქართველოს საპატრიარქოს გადაეცა ეკლესიის ასაშენებლად.

ამავე წლის ნოემბერში იკურთხა მიწა და ამ მოვლენის აღსანიშნავად აღიმართა ჯვარი, რომლის სადგამ ქვაზეც ვკითხულობთ შემდეგ წარწერას: jვარი ესე იკურთხა 2003 წლის ღვინობისთვის 21-სა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქის, უწმინდესისა და უნეტარესის ილია II-ის მიერ, ნიშნად კურთხეულ მიწაზე წმინდა მეფე დემეტრე თავდადებულის მართლმადიდებლობის სავანის აშენებისა და დამშვენებისა, სადიდებლად ღმრთისა და მსახურებად უფლისა. წმინდაო მეფევ დემეტრე თავდადებულო, მეოხ იყავი ჩუენი წინაშე ღმრთისა. ამინ.

2003-2006 წლებში ტაძრის აღმშენებლის, ვახტანგ ნაბახტეველისა და უბნის მკვიდრთა ურთიერთთანადგომით აშენდა წმინდა დემეტრე თავდადებულის სახელობის ეკლესია, რომელიც თბილისში, სვანეთის უბანში, ვახტანგ III ის ქუჩაზე მდებარეობს.

2006 წლის 21 ნოემბერს მთავარანგელოზობას უწმინდესის კურთხევით ტაძარი აკურთხა და წირვა აღასრულა ახალციხის, ტაო-კლარჯეთისა და ლაზეთის მიტროპოლიტმა, ქორეპისკოპოსმა თეოდორემ. ტაძრის კურთხევისას მობრძანდა უწმინდესი და უნეტარესი ილია II, რომელმაც პარაკლისი გადაიხადა. და ტაძრის წინამძღვრად მამა მალხაზ ყიფიანი დაადგინა, რომელიც ჯერ კიდევ დაუმთავრებელ ტაძარში ყოვლკვირეულად პარაკლისს აღასრულებდა. ტაძარში ასევე მსახურობს დეკანოზი ნიკოლოზი (გუგუსიანი) და მღვდელი გიორგი (ბედიაშვილი). ტაძარი მოიხატა ხატმწერ დავით ხიდაშელისა და მამუკა გეგელაშვილის მიერ. დასავლეთის მხრიდან ტაძარს ამშვენებს ჩასმული ფილა, რომელსაც აწერია: ,,ჩვენ ვითარცა კაცთა შეგცოდეთ, შენ ვითარცა ღმერთმან შეგვინდევ. მაშენებელი წმინდისა ამა ტაძრისა: მონა ღვთისა ვახტანგი და ძმანი მისნი. ტაძარში კვირაში ორჯერ – სამშაბათს და ხუთშაბათს აღესრულება პარაკლისები. სამშაბათს სრულდება ღვთისმშობლის pანტანასად წოდებული სასწაულთმოქმედი ხატის პარაკლისი, რომელიც ტაძარშია დაბრძანებული. ის ქართველმა ხატმწერმა ნინო ბათიაშვილმა დაწერა ქ. ათენში ზურაბ მამულაშვილისა და მარინე კოშაძის ფინანსური მხარდაჭერით, და 2006 წელს მამა მალხაზმა ჩამოაბრძანა საბერძნეთიდან. ხატი განსაკუთრებით შემწე და მფარველია ონკოლოგიური სნეულებით დაავადებული ადამიანებისათვის და მის მიერ ბევრი სასწაული და კურნება აღესრულება. ხუთშაბათობით კი სრულდება წმ. დემეტერე თავდადებულის პარაკლისი ტყვეობასა და საპყრობილეში მყოფთა, დევნილთა და უპოვართა შემწეობისათვის. ტაძარში არსებული დემეტრე თავდადებულის ხატიც იმავე ხატმწერის დაწერილია. ამ კრებულის შედგენა დააფინანსა ამავე ტაძრის მრევლმა – ავთანდილ გელაშვილმა; დავით გულარიძემ; გიორგი ბროძელმა; ბათა და ვატო კვარაცხელიებმა; გიორგი სუხიშვილმა; გიორგი ინგოროყვამ; ალექსანდრე ბერიძემ; ლაშა ქუხილავამ; ალექსი აბრამიშვილმა და ოთარ გაგნიძემ.

ამ ტაძრის ეზოში ასევე აშენდა სამშობლოსათვის წამებული წმინდა დიმიტრი ყიფიანის სახ. ტაძარი, რომელიც იკურთხა 2016 წელს. სიმბოლურიცაა და უფლის განგებაცაა, რომ წმ. მეფე დემეტრე  XIII საუკუნის მოწამე და თავდადებულია, წმინდა დიმიტრი ყიფიანი კი, შეიძლება ითქვას, XIXს-ის ახალ დემეტრე თავდადებულად იწოდება.

 

შეადგინა თინათინ მჭედლიშვილმა

 

 

წმიდა მეფე დემეტრე თავდადებული (+1289) წმიდა კეთილმსახური მეფე თამარის (ხს. 1 მაისს და მენელსაცხებლე დედათა კვირიაკეს) შვილთაშვილი იყო.

სიყრმიდანვე განსაცდელებით წვრთნიდა უფალი მომავალ მეფესა და მოწამეს. ჩვილი იყო, როცა მონღოლებმა დედა – უსათნოესი გვანცა დედოფალი, მოუკლეს. გადმოცემით, სიკვდილის წინ დედოფალს პატარა დემეტრე ნოინის ცოლისათვის ჩაუბარებია. წარმართ დედაკაცს უშვილებია უფლისწული და ასეთი მორჩილებისთვის ღვთისაგან სასწაულებრივი კურნება მიუღია – უშვილო ქალს მალე ვაჟი შესძენია.

ათი წლისას მოუკვდა მამა – დავით ულუ. 11-12 წლის ყრმა დემეტრე ქართველმა დიდებულებმა აბაღა ყაენს მიჰგვარეს ურდოში და სთხოვეს, საქართველოს მეფეთ-მეფედ დაემტკიცებინა. ყაენმა შეისმინა ქართველთა თხოვნა, მოეწონა ქართველი უფლისწული, „რამეთუ იყო ქმნულ-კეთილ, და შუენიერი ხილვად“, მეფობის დასტური უბოძა დემეტრეს, სამაგიეროდ, თავისი უფლებების განსამტკიცებლად, „წარმოატანა თანა სადუნი, რომელსაც უბოძა მეფემან დემეტრე ათაბაგობა“. სადუნ მანკაბერდელი ყაენის კარზე დაახლოებული, მისი ნების აღმასრულებელი, თბილისში გაზრდილი გასომხებული ქურთი იყო.

თბილისში ჩამობრძანებული მეფე დაჯდა დავითიან-თამარიან ტახტზე. „აღასრულეს წესი კურთხევისა კათალიკოზმან და ეპისკოპოზთა და ყოველთა მთავართა საქართველოსა ერეთით, კახეთით, სომხეთით, ქართლით და ჯავახეთით და ტაოთ, რომელნი შეკრებულ იყუნეს“.

სულიერი სათნოებებით აღსავსე მეფე გონივრულად და გულმოწყალებით განაგებდა ქვეყანას. „აქუნდა ჩვეულება, აღიღოს საფასე და აღდგის ღამე, და მოვლის ქალაქი, და მოიხილნის გლახაკნი და დავრდომილნი და ობოლნი, და თჳსითა ჴელითა მისცემდის, და ყოველთა უწყოდიან მოწყალება მეფისა და ამისთჳს გლახაკნი ღამით ფოლორცთა შინა ვიდოდიან, რათა შეემთხჳვნენ მეფესა“.

15 წლის მეფეს, პოლიტიკური მოსაზრებით, ცოლად შერთეს ტრაპიზონის კეისრის ასული.

შედარებით მშვიდი პერიოდი დემეტრე მეფემ საქართველოს კეთილდღეობისთვის გამოიყენა, ააშენა და განაახლა ეკლესია-მონასტრები, გაამაგრა რამდენიმე სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე ციხე-სიმაგრე. „ააგო პალატსა შინა მონასტერი ისანთა, საყოფელად მეტეხთა ღვთისმშობელისა და შეამკო განგებითა დიდითა და შესწირა სოფელნი და ზვარნი და განუჩინნა მონაზონთა საზრდელი და განაგო კეთილითა“…

მეტი არ დასცალდა დემეტრე მეფეს – ყაენმა ეგვიპტეზე სალაშქროდ იხმო. გაჰყვა მეფე ყაენს დიდძალი ლაშქრით, გმირულად იბრძოლა, გააოცა მონღოლნი და ეგვიპტელნი, მაგრამ უკან განახევრებული სპით დაბრუნდა.

1278 წელს დემეტრე გილანის დალაშქვრაში ახლდა მონღოლთა ყაენს და იქაც ყველა გააკვირვა გასაოცარი სიმამაცითა და ვაჟკაცობით. 1280 წელს აბაღა ყაენმა ისევ გაიწვია ქართველები საომრად, ამჯერად ეგვიპტის ახალი სულთანის, მელიქ მანსურის წინააღმდეგ. შემდგომ, ქალაქ ამასიასთან 1281 წელს 30 ოქტომბრის სისხლისმღვრელ ბრძოლაშიც საარაკო გმირობა გამოიჩინა ქართველთა ლაშქარმა, მაგრამ ამ გმირობას უამრავი ქართველი ვაჟკაცის სიცოცხლე შეეწირა. ამდენი ლაშქრობებისაგან ქვეყანა გაღატაკდა, გავერანდა. დემეტრეც იძლია ბოროტისაგან, წარმართებს აღერია, მოკვდავთ მიენდო. ქვეყნის ინტერესებმა კვლავ მსხვერპლი მოითხოვა მეფისაგან, ამჟამად მონღოლთა ნოინის ასული სოლღარი შეირთო ცოლად.

სხვის ომში სისხლისგან დაცლილი საქართველო ახალი განსაცდელის წინაშე აღმოჩნდა: დაიწყო შინაბრძოლები. ქართველები ისე დაეცნენ, რომ ეკლესიებსაც კი სტაცებდნენ მიწას და სოფლებს იმის მაგიერ, რომ მეგობრის სახით შემოპარული საერთო მტრის განადგურებაზე ეზრუნა, ერი უცებ დაექანა დაღმავალი გზით, უცებ აღმართა ხელი მოყვარეზე, დაივიწყა ღმერთიცა და ხატიც.

ამაოდ ამხელდა სამწყსოს ზნესრული და უსათნოესი კათოლიკოსი ქართლისა ნიკოლოზი, ამაოდ მოძღვრავდა ბოროტის მიერ მიტაცებულ ქრისტიანებს ნიკოლოზ მაწყვერელი – არავინ უგდებდა ყურს მათ სიტყვებს, თითქოს ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ამპარტავნებაში, ანგარებაში, უწესობაში.

დემეტრეც ახალი საცდურის წინაშე აღმოჩნდა: გულისთქმას ვეღარ გაუძლო ახალგაზრდა მეფემ – სიყვარული დაეუფლა მის გულს, გადაწყვიტა, ერთხელ მაინც ყოფილიყო ბედნიერი პირად ცხოვრებაში და მოიტაცა ბექა ჯაყელის ასული ნათელა. მისგან დემეტრე მეფეს შეეძინა „უმჯობესი ყოველთა კაცთა მის ჟამისათა, არა ოდენ ჴელმწიფეთა, არამედ ყოველთა კაცთა“ – გიორგი V, ერისგან ბრწყინვალედ წოდებული.

უფალმა სასჯელი მოუვლინა „საზეპურო ერს“ ცოდვთა გამო: ვნების ოთხშაბათსა და ხუთშაბათს მიწა იძრა „სამხილებელად უსჯულოებათა ჩუენთათჳს“. აღდგომის სიხარულად განმზადებულ ერს ყურადღება არ მიუქცევია მისთვის. პარასკევს კვლავ იძრა მიწა, შაბათს კი საფუძვლიანად შეარყია და შეაძრწუნა ქვეყანა: ეკლესია-მონასტრები, მთა და ბორცვი დაინგრა, მიწა გაიპო და იქიდან შავი კუპრისმაგვარი წყალი ამოიჭრა, ხეები ამოიძირკვა. აწყურის ეკლესია ჩამოინგრა და უფალმა სასწაულებრივ იხსნა ლიტანიობით შესვენებული ღვთისმშობლის ხატი – გუმბათი ჩამოვარდა და ქუდივით დაემხო ტაძრის შუაში დასვენებულ ხატს. დაინგრა მცხეთა, მთელი სამცხე. ურიცხვი ადამიანი დაიღუპა. გლოვამ და ტირილმა მოიცვა სრულიად საქართველო.

ერის დაცემით შეძრწუნებულმა კათოლიკოსმა ნიკოლოზმა ვერ შეძლო აზვირთებული უზნეობის შეჩერება და მოთოკვა. მრავალჯერ ამხილა და დამოძღვრა მან მეფე, და რაკი ვერ არწმუნა, დაუტევა კათალიკოსობა, „წარვიდა მამულად თჳსად“ და უბრალო ბერული მოღვაწეობით ჩააბარა სული უფალს.

მეფის სამხილებლად ათონის მთიდან ჩამოვიდა ღირსი ბასილი მონაზონი (ხს. 18 აპრილს), ევფემიოს (ექვთიმე III) კათოლიკოსის ბიძა, „საღმრთოთა წესითა აღსავსე და წინასწარცნობისა მადლითა გაბრწყინვებული“, ღვთისმშობლის გამოცხადებით მოიწია წინაშე დემეტრე მეფისა, ამხილა იგი უწესო ქორწინებისათვის და უთხრა: „უკეთუ დაუტევენ უწესონი ქორწინებანი, მე თავს-მდებ გექმნე, რათა კეთილად წარგემართოს მეფობა შენი“. მეფემ და მთავრებმა უგულებელყვეს წმიდა ბერის ნათქვამი. მაშინ ბასილი მონაზომა მომავალი უწინასწარმეტყველა: „ბოროტად და უპატიოდ მოიკლა მძლავრთა მიერ და ოჴერ იქმნე სამეფოსაგან შენისა და შვილნი შენნი მიმოდაიბნინეს და სხვამან დაიპყრას მეფობა შენი და იავარჰყოს სიმდიდრე შენი. და აჰა, ესერა, შენ და მთავართა გეტყჳ და ვესავ ყოვლადწმიდასა ღმრთისმშობელსა, რომელი სრულ იქმნეს და აღესრულოს სიტყუა ჩემი, უკუეთუ ეგო უწესოებასა მაგას. მე აჰა ესერა წარვალ“.

გაკვირვებულმა მეფემ პასუხი არ გასცა ღვთივგანბრძნობილ ბერს, რადგან წმიდა კაცთა პატივისმცემელი იყო.

მეფეს ამხელდა აგრეთვე ლეკთა განმანათლებელი ღირსი პიმენ სალოსი და მისი თანამოსაგრე ანტონი (ხს. 16 მარტს).

მეფე გარეგნულად თითქოს მონღოლებს მორჩილებდა, მონაწილეობას ღებულობდა მათ ლაშქრობებში გარეშე მტერთან, საქართველში კი კვლავ ეკლესიებს აშენებდა, ღამ-ღამობით გამოდიოდა, საკუთარი ხელით ურიგებდა გლახაკთა მოწყალებას.

აბაღა ყაენის გარდაცვალების შემდეგ ყაენის ტახტისათვის სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ებრძოდნენ ერთმანეთს აბაღას ძმა, აჰმადი და შვილი, არღუნი. დემეტრე მეფე იძულებული იყო მონაწილეობა მიეღო შეთქმულებებში. არღუნის წინააღმდეგ მოწყობილი ერთ-ერთი შეთქმულების მეთაურობა დაბრალდა არღუნის პირველ ვეზირს, ბუღას, რომელიც მზახლად ეკუთვნოდა დემეტრეს. ყაენმა შეიპყრო და თავი მოჰკვეთა ბუღას, იგივე დღე ეწია მის ნათესავ-მომხრეებსაც.

ყაენის კარზე დაიბარეს მეფე დემეტრე. მეფე მიხვდა, რასაც ნიშნავდა ყაენისგან ხმობა, მოიწვია კათოლიკოსი, ეპისკოპოსნი, მონასტრებისა და გარეჯის უდაბნოს მამები, შეკრიბა დარბაზის ერი და განუცხადა: „ღმერთმან ყოვლისა მპყრობელმან და უფალმან ჩუენმან იესო ქრისტემან და ყოვლად წმიდამან ღმრთისმშობელმან, რომლისა ნაწილადცა ვართ, და ჯუარმან პატიოსანმან, რომელი მოგუენიჭა ჩუენ მეფეთა, დამიცვა და მიმაწია ასაკად სისრულისა და მომმადლა მეფობა, სკიპტრა და პორფირი მეფობისა და თანადგომითა თქუენითა წარვმართე მეფობა და აქამომდე მშჳდობით ჰგიეს სამეფო ჩემი. აწ განრისხებულ არს ყაენი… და აწ მე მიწოდს წინაშე მისსა. ვგონებ ბოროტის ყოფასა ჩემთჳს, თუ არა წარვიდე მთიულეთს, სიმაგრეთა შინა და დავიცვა თავი ჩემი და აჰა ყოველი სამეფო ჩემი წინაშე მათსა ძეს, იხილეთ რავდენი სული ქრისტიანე სიკუდილსა მოოჴრდებიან, კაცნი და ჯუარნი დაიმუსრვიან… რა სარგებელ არს ცხოვრება ჩემი, უკეთუ ჩემთჳს მრავალი სული მოკუდეს და მე თჳთ მძიმე ცოდვითა განვიდე სოფლისა ამისგან. აწ მნებავს, რათა წარვიდე ყაენის წინაშე და იყოს ნება ღმრთისა: უკეთუ მე მომკლან, ვგონებ, რომე ქუეყანა უვნებლად დარჩეს“.

დარბაზი გაკვირვებული მისჩერებოდა სიცოცხლით სავსე, „შესახედავად ტურფა, თმითა და წუერითა მწყაზარ და შუენიერ“ მეფეს, რომელიც ერის გადასარჩენად აშკარა სიკვდილზე მიდიოდა. ყველამ ერთხმად სთხოვა მეფეს, შეეფარებინა თავი მთიულეთისთვის, მაგრამ მეფემ მშვიდად ბრძანა: „მეწნო არიან და არა-სადა აქუნ ნუგეშინისცემა. მე დავსდებ სულსა ჩემსა ერისათჳს ჩემისა და არა დავიშლი ურდოს წასვლას“.

„არა არს საქმე, მეფეო, განწირვა სულისა შენისა, რამეთუ მრავალთა მეფეთა მიურიდნია, და დაუცავს თავი თჳსი. აწ თუ შენ დასდებ სულსა შენსა ერისათჳს, ჩუენ ყოველნი, ეპისკოპოსნი, ვიტჳრთვთ ცოდვათა შენთა, არამედ წინაშე ღმრთისა ვწამებთ, რათა მოწამეთა თანა შერაცხილ იქმნე, ვითარცა უფალი სახარებასა შინა ბრძანებს: „უფროს ამისსა სიყუარული არა არს, რათა დადვას კაცმან სული თჳსი მოყუასისათჳს. და უკეთუ ერთისა მოყუსისათჳს სულის დადება კეთილ არს, რავდენ ურიცხუთა სულითა ცხოვნება ეგოდენ სარგებელ არს“, – ბრძანა აბრაჰამ კათოლიკოსმა.

ამის გამგონე მეფე სიხარულით განემზადა უდაბნოში წასასვლელად, თან იახლა აბრაჰამ კათოლიკოსი, მოსე მღვდელი, ძე თვისი, დავით და რჩეული ერისთავები. ყაენის გამოგზავნილი სიუქოლ ნოინი შემოხვდა დემეტრეს, რაც ჰქონდა, ყველაფერი ჩამოართვა, ხელები გაუკრა და ყაენს მიჰგვარა, ვითარცა ერთი უპატიოთაგანი.

ვერანაირი დანაშაული ვერ აღმოუჩინეს ქართველთა ახალგაზრდა მეფეს. დაფიქრდა ყაენი. იცოდა, „უკეთუ ბოროტი უყოს მეფესა, არღარავინ არს ღირსი მეფობისა“, არც დაუსჯელობა ივარგებდა, რადგან დემეტრე „მიმდგომი და მზრახავი იყო ბუღასი“. მაშინ წინ წარდგა ხუტლუ-ბუღა მანკაბერდელი, ძე სადუნისა, მოღოლთა მოენე და დამსმენი და ყაენს უთხრა: „ნუ იურვი მაგას, რამეთუ მე მოვიყვანო შვილი აფხაზთა მეფისა დავითისი (ნარინის), სახელით ვახტანგი, და მას მიუბოძე მეფობა, რომელ ორივე სამეფო ბრძანებასა შენსა მორჩილებდეს“. მოღალატე ამირსპასალარის სიტყვებმა ყველაფერი გადაწყვიტა. დემეტრეს უბრძანეს, აღეწერა ყოველი სიმდიდრე მისი, შემდეგ ხელები შეუკრეს, არგნებით სცემეს და საპყრობილეში ჩააგდეს. ქართველმა დიდებულებმა მოახერხეს დილეგში მყოფი მეფის მონახულება და გაქცევა შესთავაზეს. ქვეშევრდომების ერთგულებით გახარებულმა მეფემ კვლავ მშვიდად მიუგო: „პირველვე უწყოდე სიკუდილი ჩემი, გარნა დავდევ თავი ჩემი და სული ჩემი ერისთჳს ჩემისა. ხოლო აწ თუ წარვიდე, უბრალო ერი მოისრას, რა სარგებელ არს, უკეთუ ყოველი სოფელი შევიძინო და სული წარვიწყმიდო“.

მონღოლებმა დემეტრე დივანხანად წოდებულ სამსჯავრო სახლში წაიყვანეს დასაკითხად და, თუმცა ბრალი ვერ უპოვეს, ყაენმა სიკვდილი გადაუწყვიტა ქართველთა მეფეს.

წმიდა მეფემ სიხარულით მიიღო სიკვდილის განაჩენი, მხიარულად მოიკითხა ნუგეშინისცემად მისული ქართველი დიდებულები, მერე სწორედ მოღალატე ხუტლუ-ბუღას ჩააბარა თავისი პირმშო: „ძე ჩემი მცირე დავით იღუაწე, რათა არა მოიკლას გულისწყრომითა აღსავსისა ყაენისაგან“. ღვთისგან ცხებული მეფის მიერ გამომჟღავნებულმა სიყვარულმა და შენდობამ გული შეუძრა ორგულ ხუტლუ-ბუღას და ტირილი წასკდა.

სიკვდილის წინ ილოცა მეფე, მიიღო წმიდა ზიარება და სული უფალს შეავედრა.

მოულოდნელად ღვთითმოვლენილმა სასწაულმა შეძრა ყოველი. მზე დაბნელდა და საშინელი სიბნელე ჩამოწვა. ამ სასწაულმა ისე შეაშინა წარმართები, რომ ხელი აიღეს უფლისწულის მოკვლაზე.

დემეტრეს წმიდა გვამს ყაენის ბრძანებით დარაჯები იცავდნენ. კათოლიკოსმა და მოსე მღვდელმა ფარულად გამოიხსნეს ცხედარი და თბილისელი მეთევზეების დახმარებით საქართველოში ჩამოასვენეს.

წმიდა მეფე დემეტრე დამარხეს მცხეთას, სვეტიცხოველში, „სამარხოსა მამათა მათთასა“.

„წმიდანთა ცხოვრება“, ტომი I, თბილისი, 2001 წ.